Stress

Stress de basis van ziek zijn?!

I. Woord vooraf
De moderne samenleving is op dit ogenblik zo georganiseerd dat niemand, zelfs het kind niet, nog ontsnapt aan een ernstige en blijvende overbelasting van het zenuwstelsel. Deze grijpt de psyche en het organisme aan, put ze uit en vernietigt ze tenslotte. Het was de grote verdienste van H. Selye aangetoond te hebben, hoe deze overbelasting een fysiologisch verdedigingsmechanisme in werking stelt, dat oorspronkelijk bedoeld is om het organisme in staat te stellen snel en efficiënt te reageren op een plotse bedreiging. Dit gebeurt door een mobilisatie van de beschikbare krachten voor het gevecht of de vlucht. Tenslotte is deze reactie niet aangepast aan de normale gang van zaken, waar de moderne mens noch vluchten, noch vechten kan. Gedurende een zekere tijd zal het lichaam weerstand bieden. Daarna komt onvermijdelijk de uitputting, met als gevolg een tekort aan weerbaarheid tegenover ziekten. Dit algemene adaptatiesyndroom noemde Selye stress. Sindsdien hebben talloze studies aangetoond hoe juist de opvattingen van Selye waren en hoe belangrijk het was voor het welzijn van de samenleving een echte kruistocht tegen stress te ondernemen.

Toch zijn deze gedachten niet volkomen doorgedrongen tot het grote publiek, tot de verantwoordelijken in de politiek en de economie, de regering en de industrie. Elke dag worden de zwaarste fouten bedreven in het beleid. Daarom werd het nodig een duidelijke waarschuwing te richten aan ieder, opdat elk vooreerst zichzelf zou beschermen en vooral ook zich verantwoordelijk opstelle voor het welzijn van anderen.

II. Inleiding
Dit is geen bijdrage met populaire recepten tegen stress, of met testen, waarmee je zelf uw stress kunt meten. Het zou onverantwoord zijn de soms zeer ingewikkelde structuur van een stresstoestand bij een individu te reduceren tot enkele oppervlakkige symptomen, die misschien helemaal niet aan stress toe te schrijven zijn. Reeds lang voor Selye zijn boek The Stress of Life publiceerde hadden artsen reeds vermoedens, dat bepaalde ziektetoestanden in feite veroorzaakt werden door een overbelasting of door een piekreactie van het sympatisch of het parasympatisch zenuwstelsel, die ook konden uitgelokt worden door allerlei psychische factoren. W. Birkmayer formuleerde die opvattingen kernachtig: de door psychische foutieve houdingen veroorzaakte adaptatiestoringen projecteren zich in het brede veld van het vegetatieve systeem.(1)

De perifere somatische staat, zoals die manifest wordt door het plasma-niveau van hormonen, is buitengewoon gevoelig voor de functionele staat van het brein. Zodra dit laatste een gevaar of een dreiging vermoedt, baart het agressie, vrees, depressie. Dat is de emotionele respons.(2) En deze hangt af van de subjectieve inschatting van de dreiging of het gevaar. En deze hangt op haar beurt af van de wetenschap dat het individu beschikt over de tactiek om succesvol de situatie te beheersen (to cope with).(3) Daarom zullen wij ons niet blind staren op de zeer talrijke veroorzakers van spanning in de menselijke psyche en in het organisme, evenmin op de rijke verscheidenheid van storingen die door die overspanning worden verwekt, maar veeleer onze aandacht richten op de foutieve houdingen, die aan de basis liggen van al deze stoorfactoren.

Nemen we een voorbeeld : in een gezin ontstaat een onaangename sfeer : de kinderen lukken niet op school, er komen klachten van de geburen, de echtgenoten verwijten elkaar en geven mekaar de schuld, er ontstaan conflicten in de werkomgeving, een paar ongevallen komen toevallig er bovenop, iedereen is irriteerbaar, er wordt slecht geslapen en men voelt zich niet fit.

Nu kan men deze toestand aanpakken door slaappillen en tranquillizers uit te reiken. Men kan de kinderen op kostschool steken. Men kan de ouders naar de sexuoloog en de relatiepsycholoog sturen. Zelfs de arbeidsgeneesheer kan er bij te pas komen.

In feite zal het kwaad dikwijls veel dieper liggen : beide ouders zijn misschien al belast met verkeerde houdingen, die zij opdeden tijdens hun opvoeding, zoals verkeerde waardeschalen. Een grote nood om terechte of onterechte minderwaardigheden te compenseren kan leiden naar de neiging steeds de lat te hoog te leggen zowel voor zichzelf als voor de anderen : gevolg is een permanente jaloersheid tegenover vreemden die beter schijnen te lukken, een opjagend schuldbewustzijn bij elke vermeende tekortkoming, voortdurende verwijten aan de partner en de kinderen, omdat zij niet beantwoorden aan het volmaaktheidsideaal. Dat is maar een voorbeeld. Er zijn er andere.

Het kan ook dat factoren van buiten uit het evenwicht komen verstoren : langdurige blootstelling aan geluidshinder tijdens het werk of zelfs tijdens de slaap, pollutie van het leefmilieu, opgejaagd werk, te kittelorige controle door een onredelijke baas, overbelasting, enz. In deze gevallen kan het zijn dat de betrokkene weerloos is, of zich niet weet te verdedigen, of gewoonweg bezwijkt en zijn eigen milieu verpest. Het kan ook dat men niet gemaakt is voor de job, die men verondersteld wordt uit te voeren, en dan gaat lijden aan adaptatie problemen. Ofwel belandt men in een milieu dat men niet goed kent en heeft men het moeilijk om er zich probleemloos in te bewegen. Dit lot treft veelal gastarbeiders. De diagnose van een stresstoestand is dus niet zomaar voer voor dilettanten, maar vereist in vele gevallen een deskundige, zorgzame en diepgaande analyse van de hele situatie en de persoonlijkheid van de patiënt. De therapie vereist een geïndividualiseerde aanpak, waarvan het succes veel zal afhangen van het eigen bewustzijn en de bereidwilligheid van het slachtoffer.

III Wezen en verschijningsvormen van stress.
Er wordt nogal misbruik gemaakt van de term stress. Men wil er elke mogelijke spanning of inspanning mee aanduiden. En die zijn beslist geen stress.

Nerveuze spanning is geen stress. Stress-reacties komen ook voor in wezens zonder zenuwstelsel...

Stress is geen alarmproductie van hormonen voortkomende van de adrenale klieren. In zware stress-reacties ziet men dikwijls zulke alarmproductie, maar die speelt geen opmerkelijke rol in ziekten waar er een veralgemeende ontsteking is (tuberculose, arthritis), alhoewel die veel stress kunnen veroorzaken.

Stress is geen oorzaak die ergens een hormonale afscheiding verwekt. Het is evenmin een niet-specifiek resultaat van schade. Stress is niet een afwijking van de homeostase, de evenwichtstaat van het lichaam. Stress verwekt geen alarmreactie, en is geen alarmreactie, het is in zichzelf geen niet-specifieke reactie, al is hij evenwel als reactie niet-specifiek.(4)

Stress is volgens de bepaling van Selye het geheel van alle niet-specifieke reacties van het organisme wanneer het blootgesteld is aan een agressie van welke aard ook : koude, hitte, infectie, enz. Niet-specifiek betekent hier dus dat stress kan ontstaan uit allerlei agressies. Tuberculose integendeel bijv. ontstaat slechts door een aanval van de Koch -baciel en is dus een specifieke reactie. Stress openbaart zich doorheen een syndroom van ziekteverschijnselen, genaamd het algemeen adaptatie-syndroom, dat zelf heel specifiek is, d.w.z. dat het uit heel bepaalde symptomen bestaat, die zich uiten in heel het organisme. Dit in tegenstelling met het lokale adaptatie-syndroom : als ik mij kwets kan er een lokale zwelling optreden en een lokale verzwering. In dat geval zal men geen specifieke symptomen opmerken van het algemeen adaptatie-syndroom. Het is slechts als ik al de specifieke reactiepatronen aftrek van het hele ziekte-syndroom, dat het algemeen adaptatie-syndroom overblijft.

Dit laatste verloopt nu in verschillende stadia: er is eerst de alarmreactie, het lichaam gaat alle defensieve krachten mobiliseren, dan komt het tweede stadium : de weerstandreactie, die helemaal verschillend is van de alarmreactie. Tijdens deze laatste wordt het bloed geconcentreerd en produceren de adrenaalklieren overvloedig adrenaline, het lichaamsgewicht vermindert ; tijdens de weerstandreactie wordt alles weer normaal. Het derde stadium is de uitputting, waarin opnieuw dezelfde fenomenen voorkomen als in de alarmreactie, maar er manifesteert zich een soort sleet, een vroegtijdige veroudering en soms de dood.(5)

De betekenis van de term stress is langzamerhand verbreed geweest, in deze zin dat men stilaan meer aandacht is gaan besteden aan psychische stressoren, zoals frustratie, rouw, verbeten woede, ambitie en zelfs normaal blijde gebeurtenissen, zoals huwelijk, een grote erfenis en dgl., die eveneens een adaptatiesyndroom kunnen veroorzaken, doorheen blijvend verhoogde bloeddruk bijv.

De grote verwarring bestaat er dus in alle oorzaken van spanning, alle inspanningen, alle stressoren gewoon stress te noemen, terwijl stress in feite een ziektesyndroom is.

Stressoren zijn gewoonlijk prikkels zoals veranderingen of dreiging tot verandering van een situatie, die een adaptatie eisen van het organisme. Dientengevolge bepaalt men stress ook als zulke verandering of dreiging tot verandering, die een adaptatie vereist van het organisme.(6) Stressoren kunnen fysische prikkels zijn of psychische, psychosociale of socioculturele. De vereiste adaptatie kan fysiochemisch (bijv. verhoogde hartfrequentie of secretie van noradrenaline) of gedragsmatig zijn (vluchten of vechten). Veelal komen andere factoren tussen zoals persoonlijkheidsveranderlijken, inzonderheid de eigen perceptuele en gedragingsstijl.(7)

IV. Fysiologie van stress
Stress is een staat van het organisme, en die staat ontwikkelt. Wanneer een bepaald orgaan, of een ander deel van het lichaam aangevallen wordt bijv. door mikroben, dan geeft dit orgaan een signaal aan het centraal zenuwstelsel doorheen de pijnsensorische zenuwen. Dat signaal wordt o.a. opgevangen door de hypofyseklier, die haar activiteit opdrijft en een adrenocorticotrofisch hormoon (ACTH) afscheidt, dat met de bloedstroom de bijnieren gaat prikkelen om op hun beurt adrenaline en andere hormonen te produceren. Onder deze hormonen zijn er die ontsteking van de weefsels bevorderen en andere die deze ontsteking verhinderen.

Wanneer men ratten, die blootgesteld werden aan zware stressoren, aan dissectie onderwerpt, dan vindt men dat de cortex van de bijnieren opgezwollen is en dat de lymfeklieren gekrompen zijn, en dit wijst op een overbelasting van de bijnieren. Onder invloed van deze reactie mobiliseert het lichaam al zijn weerstandskracht.

Deze mobilisatie kan echter slechts van relatief korte duur zijn. Alras keert het lichaam terug tot een meer normaal peil, alhoewel het nog steeds weerstand biedt en om zo te zeggen zich aanpast aan een verhoogd activiteitsniveau. Het leert alleen die kanalen van weerstand gebruiken, die het meest economisch zijn, en die toelaten de algemene mobilisatie af te blazen. Toch is ook hier de duur van zulke adaptatie beperkt; het organisme raakt uitgeput en vermoeid; er komt een ogenblik dat het niet meer in staat is nog weerstand te bieden en sterft.

Meermalen ziet men, dat een dergelijke reactie van het organisme meer kwaad doet dan goed, omdat die reactie niet helemaal geadapteerd is aan de aanval die het moet bestrijden. Dat is vooral het geval bij psychische problemen.

In het begin van het stressonderzoek ging men ervan uit dat de stressreactie zowat altijd dezelfde was, naderhand bleek echter dat bepaalde stressoren een meer specifieke reactie verwekten in het lichaam : bijv. hitte, koude, lichaamsoefening en uithongering leiden tot een verscheiden hormonaal profiel, en in de afwezigheid van psychische dreiging bleek er ook geen corticosteroiede productie te bestaan.(8) Het optreden van symptomen hangt meestal af van de soort agressie, die het lichaam ondergaat. Anderzijds is er een wederzijdse beïnvloeding van de humorale processen en het brein. Catecholaminen en peptiden wakkeren op hun beurt bepaalde brein-processen aan.(9) Psychisch is het noodzakelijk dat de persoon zich bedreigd voelt. En hij voelt zich bedreigd, omdat hij vreest dat hij niet opgewassen is tegen de aanval. Indien hij echter weet dat dit wel het geval is, zal hij bij een dreiging of een aanval helemaal geen stress of weinig stressreactie vertonen. Veel hangt dus af van de interpretatie die het subject aanvaardt van de door hem waargenomen signalen. Zolang er een probleem is zal de reactie voortduren en de duur van die reactie is kritisch voor het ontstaan van echte stress.(10)

Doch zelfs als het subject weet hoe reageren zal het de aanval beantwoorden met grotere spieractiviteit, vasodilatatie in de geraamtemusculatuur, verhoogde hartslagfrequentie en bloeddruk. Indien een aangepaste reactie niet voorhanden is, verhoogt de waakzaamheid, de totale perifere weerstand, de bloeddruk en andere uitingen van verhoogde activiteit van het sympathische zenuwstelsel, vergezeld van een verminderde skeletmobiliteit en een vagaal bemiddelde afname van de harstlagfrequentie (bradykardie).(11)

Bij de mens ziet men deze laatste reactie ook bij taken waar intense aandacht vereist is, zoals reactietijd-tests, hoofdrekenen, en dgl.

Deze reacties hangen af van verschillende systemen : het eerste : het sympatho-adrenomedullair systeem (SAM), het tweede : het hypothalamisch pituitair adrenocorticaal systeem (HPAC).

Het eerste (SAM) is het voornaamste, want daar wordt actief weerstand geboden door de verhoging van het metabolisme. Het tweede (HPAC) kan bijv. in noodsituaties door het ter beschikking stellen van glucocorticoiden een snelle mobilisatie van vetten en aminozuren uit de cellulaire voorraden bewerken; daardoor kan een snelle synthese gerealiseerd worden van de glucose, noodzakelijk voor de ontplooiing van energie. De productie van endogene opiaten kan een rol spelen om de vrees te inhiberen en de pijn te verzachten.

De werking van het tweede systeem werd vooral in het licht gesteld door Selye, naderhand werd vooral ook de nadruk gelegd op de werking van het eerste. Het sympathisch zenuwstelsel secreteert noradrenaline (of norepinephrine) vanuit de sympathische zenuwuiteinden, en zowel noradrenaline en adrenaline vanuit de adrenaal medulla. Welnu noradrenaline wordt vooral geproduceerd bij matige lichaamsoefening, terwijl adrenaline vooral geproduceerd wordt bij emotioneel gedrag.(12)

V. Stresssymptomen
Stresssymptomen hoeven niet altijd duidelijke welbekende symptomen te zijn zoals koorts en dgl. Soms uit zich stress veel langzamer, veel progressiever, veel sluipender dan in de gewone gevallen als verbranding, ongevallen, bevriezing, ontsteking, enz. Het is gebleken dat het slachtoffer van psychische stress een gradatie van kwalen doorloopt in een bepaalde orde en dat cumulatief. De eerste manifestatie van stress is een zekere spanning, prikkelbaarheid, nervositeit. Deze wordt alras vervoegd door een tweede : een blijvend gevoel van vermoeidheid. Rust helpt niet. Bij de derde graad ontstaat hoofdpijn. En deze leidt tot de vierde graad : slapeloosheid. Omdat deze symptomen ook door andere oorzaken kunnen verwekt worden, is het nodig, wil men van stress spreken, dat zij in die orde en vooral volledig optreden, d.w.z. zonder een symptoom in de goede orde over te slaan. In oorlogsomstandigheden en in gevallen van zeer zware stress wordt de vijfde graad het ondervinden van zenuwinzinkingen, de zesde graad hartkloppingen, de zevende graad bevende handen en tenslotte de achtste graad bezwijming. Deze symptomen vormen wat men genoemd heeft een schaal van Guttman en dat is als het ware een meetschaal waarmee men de intensiteit van stress kan meten.(13)

Soms kan stress ook een oorzaak zijn van een depressieve staat bij de patiënt, vooral dan als een resultaat van de gevorderde staat van uitputting, waarbij deze niet meer de moed en de veerkracht heeft om weerstand te bieden. De reactieve, niet de endogene, depressie vereist een langzaam herstel van de krachten, een soort slijtingsproces begeleid door een cognitieve herstructurering.

VI. Gevolgen van stress
De overbelasting van de adrenaalklieren en hun eventuele daaruit volgende uitputting kunnen een gevolg zijn van de adaptatie aan een spanningstoestand. Het organisme zal steeds zoeken naar de minimale reactie, die nog in staat is om de situatie onder controle te houden.(14) Maar de evenwichtstoestand van de hormonen, die enerzijds het lichaam wapenen voor het verzet, anderzijds het onderwerpen en ontwapenen kan allicht verstoord worden : er komt een teveel of een tekort aan desoxycorticosterone.

De gevolgen zijn niet te overzien : chronisch hoge bloeddruk, hart- en vaatziekten, nierziekten, eclampsia, rheumatisme en rheumatoïde arthritis, ontstekingsziekten van de huid en de ogen, infecties, allergische en overgevoeligheidsziekten, zenuw- en mentale ziekten, seksuele storingen (verminderde testosterone),(15) spijsverterings¬ziekten (ulceratieve colitis), ziekten van het metabolisme (gewichtsverlies, zwaarlijvigheid, hyperthyroïdie, leverziekten), kanker en in 't algemeen storingen van de ziekte-weerstandigheid.(16)

Een van de meest voorkomende storingen, verwekt door stress, is het krimpen van de seksuele klieren wegens de verschuiving die zich voordoet in de afscheidingen van de hypofyse, die in stresstoestanden vooral de adrenaline-afscheiding stimuleert. Bij honden die onderworpen worden aan lange afstandsvervoer per truck meet men een verminderde testosteronepeil, bij soldaten onder gevechtstraining een vermindering van androgeensecretie.(17) Jonge dieren houden op te groeien, borstvoedende moeders krijgen tekort aan melk bij de man vermindert de seksuele aandrift en de spermavorming, bij vrouwen ziet men het premenstrueel syndroom, waarin zij zeer gespannen worden en zelfs overgaan tot waanzinnige daden, die moeilijk te stoppen zijn. Sommigen lijden aan migraine, hoofdpijn, zwelling van handen, aangezicht en voeten, rugpijn en borstpijn, kleine hemorrhagieën van de huid, asthma en zeldzaam epilepsieachtige toevallen.(18)

Een storing van het hormonaal evenwicht doet zich ook voor in de zgn. shock toestanden, die precies ontstaan door een uitputtende overreactie van het organisme : de lichaamstemperatuur daalt onder het normale peil, de bloeddruk kan nauwelijks nog waargenomen worden en het slachtoffer kan in zwijm vallen. De dood kan het gevolg zijn, zelfs zonder waarneembaar letsel aan een van de organen. Bij de lijkschouwing vindt men onveranderlijk een zwelling van de adrenaalcortex, thymicolymfatische atrofie en bloedingen in het gastro-intestinale stelsel.(19)

Deze fenomenen vindt men natuurlijk vooral bij zware agressies op het organisme, zoals verkeersongevallen, verbrandingen, verwondingen, vergiftigingen. Maar chronische, zij het dan minder hevige, overbelasting kan op de duur het organisme ondermijnen, het vroegtijdig verouderen en verslijten, zodat het geen weerstand meer biedt aan de vele kleinere infecties en aanvallen. Men komt tot een toestand, die hoewel milder, toch enigszins gelijkt op deze die door de AIDS -infectie algemeen bekend en gevreesd werd.(20)